TÜRK KÜLTÜR COĞRAFYASINDA TASAVVUF ANLAYIŞI

Abstract

THE UNDERSTANDING OF SUFISM IN TURKISH CULTURAL GEOGRAPHY

Sufism, which is an interpretation of Islam based on spiritual life, is defined as a doctrine aiming at love and approval of Allah. It is evident that Sufism came into being in the Turkish cultural geography by combining the love-oriented approach with the understanding focused on love and tolerance. The understanding of Sufism that emerged two centuries after Islam, XII. Century, it influenced the Central Asian Turkishness with Ahmet Yesevi. Sufism, XIII. It reached Anatolia by dervishes belonging to different schools who migrated after the Mongol invasion. Sufism, which has preserved its essence for centuries under the leadership of Mevlana and Yunus Emre, is based on living Islam not with strict obedience and fear, but with an inner experience on the axis of divine love, and is shaped by the concepts of sharia, cult, truth and stunt. After the zuhd period that started in Islamic geography, IX. Sufism, the first examples of which were seen in the Melâmî understanding in the XIII. century continued on its way with the principle of vahdet-i vücud (unity of being). Sufism has reached a deep expression power based on figurative expressions in Turkish literature, especially in poetry. In addition to the religious-mystical folk poetry, which is also defined as tekke poetry, he took part in the mentality and symbol world of many poets in divan poetry. This understanding, which is a source for many branches of fine arts such as music, calligraphy and architecture in tekkes, has been important in terms of the mystical-spiritual development of the individual, and has revealed a sociologically social and pedagogical quality. Our study includes determinations and evaluations on the reflections of Sufism in Turkish culture in parallel with the historical developments since the emergence of Sufism. In this study, a qualitative pattern based on document analysis method has been presented. The aim of the study is to reveal the nature of Sufism as a concept from a general point of view; to reveal its reflections in literature, art and social life.

Keywords: Islam, sufism, sufism doctrine, Turkish sufism, Turkish cultural geography.

Öz

İslamiyet’in manevi yaşantıya dayalı bir yorumu olan tasavvuf, Allah sevgisini ve rızasını amaçlayan bir öğreti olarak tanımlanmaktadır. Tasavvufun aşk temelli yaklaşımının sevgi ve hoşgörü odaklı anlayışıyla terkip edilerek Türk kültür coğrafyasında vücud bulduğu âşikardır. İslam’ın ortaya çıkmasından iki asır sonra teşekkül etmeye başlayan tasavvuf anlayışı, XII. yüzyılda Ahmet Yesevî ile Orta Asya Türklüğüne nüfuz etmiş; XIII. yüzyılda Moğol istilası sonucunda göç eden değişik ekollere mensup dervişlerce Anadolu’ya ulaşmıştır. Mevlana ve Yunus Emre’nin öncülüğünde asırlarca özünü koruyabilen tasavvuf; İslam’ın katı bir itaat ve korku ile değil de ilahî sevgi ekseninde içsel bir deneyimle yaşanmasını esas alarak şeriat, tarikat, hakikat ve marifet kavramları çevresinde şekillenmiştir. İslam coğrafyasında başlayan zühd döneminin ardından IX. ve X. yüzyıllarda Melâmî anlayışla ilk tezahürü oluşan tasavvufun XIII. yüzyıldan itibaren de Vahdet-i Vücûd telakkisiyle şekillenmeye başladığı görülmektedir. Türk edebiyatında özellikle de şiirde mecazlı söyleyişlere dayalı derin anlatım gücüne ulaşan tasavvuf, dinî-tasavvufî halk şiirinin yanı sıra divan şiirinde de birçok şairin zihniyet ve sembol dünyasında yer almıştır. Tekkelerde müzik, hat, mimarî gibi birçok sanat dalına kaynaklık eden bu anlayış, bireyin mistik-manevî boyutta gelişimini esas alması bakımından toplumsal ve pedagojik bir nitelik kazanmıştır. Çalışmamız, tasavvufun ortaya çıkışından itibaren tarihsel sürece de paralel olarak Türk kültüründeki yansımaları üzerine tespit ve değerlendirmeleri kapsamakta olup doküman analizi yöntemine dayanan nitel bir desen arz etmektedir. Çalışmanın amacı, bir kavram olarak tasavvufun niteliğini genel bir bakış açısıyla ortaya koymak; edebiyat, sanat ve toplum hayatındaki yansımalarını ortaya çıkarmaktır.  

Anahtar Terimler: İslam, tasavvuf, tasavvuf öğretisi, Türk tasavvufu, Türk kültür coğrafyası. 

KAYNAKLAR

Altıntaş, H. (1990). Tasavvuf. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 31(1), 73-83.  https://doi.org/10.1501/Ilhfak_0000000763  

Andrews, W. G. (2012). Şiirin sesi, toplumun şarkısı (7.Baskı). (T. Güney, Çev.). İstanbul: İletişim Yayınları.

Arpaguş, H. K. (2015).  Osmanlı halkının geleneksel İslâm anlayışı ve kaynakları (3.Baskı). İstanbul: Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları.

Bardakçı, M. N. (2016). Doğuştan günümüze tasavvuf ve tarikatlar (2. Baskı). İstanbul: Rağbet Yayınları.

Çubukçu, İ. A. (1989). Türk-İslam düşünürleri. Ankara: Türk Dil Kurumu Basınevi.

Demirli, E. (2020) “Vahdet-i Vücûd” maddesi. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. https://islamansiklopedisi.org.tr/vahdet-i-vucud (20.12.2020)

Genç, İ. (2017). Örneklerle eski Türk edebiyatı tarihi, giriş. İzmir.

Göçgün, Ö. (2019). Türk tasavvuf şiiri açıklamalı ve yorumlu örneklerle. Muğla: Günce Yayınları.

Gökalp, Z. (2004). Türkçülüğün esasları (8. Baskı). Ünlü, M. ve Çotuksöken, Y. (Yay. Haz.). İstanbul: İnkılâp Kitabevi.

Hudgson, M. G. S. (1993). İslâm’ın serüveni. C.2. İstanbul. İz Yayıncılık.

Kabaklı, A. (2008). Türk edebiyatı II. İstanbul: Türk Edebiyatı Vakfı Yayınları.

Kaplan, M. (2005). Kültür ve dil (18.Baskı). İstanbul: Dergâh Yayınları.

Kara, M. (1992). Tasavvuf ve tarikatlar. İstanbul: İletişim Yayınları.

Kara, M. (2015). Cumhuriyetler Türkiyesi’nde tarikatlar. S. Ceyhan. (Yay. Haz.). Türkiye’de Tarikatlar: Tarih ve Kültür içinde (s.95-132). İstanbul: İSAM Yayınları.    

Köprülü, M. F. (1993). Türk edebiyatında ilk mutasavvıflar (8. baskı). Köprülü, O. F. (Yay. haz.). Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.

Köprülü, M.F. (2011). Türk edebiyatı tarihi (8.Baskı). Köprülü, O. F. (Yay. haz.). Ankara: Akçağ Yayınları.

Kur’an-ı Kerim. (t.y.). Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları. Erişim Adresi: https://kuran.diyanet.gov.tr/mushaf (25.02.2021)

Levend, A. S. (1971). İslâmî edebiyatın esasları ve kaynakları.  Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, 19 (0), s.159-194.                   Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/belleten/issue/38363/444730

Ocak, A. Y. (1992). Osmanlı İmparatorluğunda marjinal sûfîlik: Kalenderîler (XIV-XVII. Yüzyıllar). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.

Ocak, A. Y. (1996). Türk sufîliğine bakışlar. İstanbul: İletişim Yayınları.

Öngören, R. (2020). "Tasavvuf" maddesi. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. https://islamansiklopedisi.org.tr/tasavvuf  (18.12.2020).

Pourjavady, N. (2019). Tasavvuf: aşk ve barış yolu. Kara, B.Y. (Çev.). Mizanü’l-Hak: İslami İlimler Dergisi, (8), 227-235. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/mizan/issue/47122/546869

Schimmel, A. (2004). İslamın mistik boyutları. (E. Kocabıyık, Çev.). İstanbul: Kabalcı Yayınevi.

Tatcı, M. (2019). Aşktan söyler bu dilim Yûnus Emre, Niyâzî-i Mısrî ve Türk-İslam tasavvufu hakkında konuşmalar. İstanbul: H Yayınları.

Teni̇k, A. (2017). Tasavvufî şiir poetikası. İlahiyat Tetkikleri Dergisi, O (48) , 141-160. https://doi.org/10.29288/ilted.342332

Uludağ, S. (2020). "Fütüvvet" maddesi. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. https://islamansiklopedisi.org.tr/tasavvuf  (22.12.2020).

Ülken, H. Z. (2013). Türk tefekkürü tarihi (6.Baskı). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.

Üstüner, K. (2008). XIV. ve XV. yüzyıl divanlarında tasavvuf. Türklük Bilimi Araştırmaları, 24, 271-294. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/tubar/issue/16965/177182

Yılmaz, N. (2007). Osmanlı toplumunda tasavvuf sûfîler, devlet ve ulemâ. İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı Yayınları.